Σύμφωνα με τον ιστορικό
Λεωνίδα Χ. Ζώη "εις τους πρόποδας του βουνού Κέντρου ανευρέθη εντός σπηλαίου μικρά εικών της Θεοτόκου, κληθείσης Σπηλαιώτισσα. Την εικόνα μετέφερε, το 1548, ο μοναχός Ιω. (Ιωαννίκιος) Κοψιδάς επί πλησίον οροπεδίου και έκτισεν εκεί την μονήν Σπηλαιωτίσσης, η οποία κατείχε και βιβλιοθήκην, πλούσιαν εις βιβλία και χειρόγραφα".
Στο δεύτερο περιηγητικό τόμο του ερευνητή Αρχιδούκα της Αυστρίας Λουδοβίκου Σαλβατόρ (εκδ. "Μπάστα" 2008, σελ. 237), διαβάζουμε σχετικά: "Από τις Ορθονιές, ενα μικρό, ψηλά κτισμένο χωριό, με τα περισσότερα σπίτια να έχουν προστέγασμα στηριζόμενο σε στρογγυλές κολόνες και με έναν παροπλισμένο ανεμόμυλο, βλέπουμε προς τη χαμηλότερη λοφώδη περιοχή και προς τη μακρυνή θάλασσα. Ένα μονοπάτι οδηγεί από εδώ προς το απομακρυσμένο κατά μισή ώρα μοναστήρι της Σπηλιώτισσας. Πρώτα ανεβαίνουμε στη γυμνή ράχη , ύστερα κατεβαίνουμε σε θαμνώδεις πλαγιές, ανάμεσα στις οποίες παρουσιάζεται σε μια μοναχική κοιλάδα το μοναστήρι περιφραγμένο με τοίχους και με την εκκλησία στη μέση. Είναι ένα μεγάλο κτίριο από την αρχή του 16ου αιώνα, με μια μακριά πρόδοψη με δέκα παράθυρα και μπροστά του στέκει ένας εγκαταλειμμένος ανεμόμυλος. Πάνω από την είσοδο που δημιουργεί ένα θολωτό διάδρομο βρίσκεται ένα καμπαναριό. Στην αυλή του κτιρίου, με τα προστεγάσματα που στηρίζονται σε χοντρά επεξεργασμένες κολόνες, είναι δύο στέρνες. Στα δεξιά στέκει ένα σπίτι που υπάρχει από το έτος 1775 και χρησιμοποιείται για τη φιλοξενία των ξένων, με μια στεγασμένη ταράτσα που κρατιέται από κολώνες, από την οποία παρουσιάζεται μια όμορφη θέα προς το στενό που ονομάζεται Μεγάλη Λαγκάδα, κατά τις Βολίμες. Στην αυλή βλέπουμε συστάδες δάφνης. Στην παρούσα εποχή μονάζουν στο μοναστήρι δώδεκα καλόγεροι. Η Εκκλησία έχει ένα πρόναο με τρεις καμάρες.
Η μικρή Παναγία Σπηλιώτισσα βρέθηκε σε μια γειτονική σπηλιά. Είναι εντελώς μαύρη και επενδυμένη με ασήμι. Έξω από το περίφραγμα του μοναστηριού βρίσκεται η μικρή εκκλησία του Προφήτη Ηλία.
Στις πλαγιές του βουνού Κέντρο, στ' αριστερά της Μεγάλης Λαγκάδας, εάν κανείς κοιτάξει προς τη θάλασσα, βρίσκεται το παλιό παρεκκλήσι-σπηλιά, ήδη από εδώ και τετρακόσια χρόνια, όπου βρέθηκε η Παναγία, με θολωτή πόρτα πάνω σε βραχώδες έδαφος και βραχώδεις τοίχους, στο εσωτερικό με αψιδωτό θόλο...".
Στην ιστοσελίδα της Μητροπόλεώς μας διαβάζουμε: "Σε μικρή απόσταση από τον οικισμό των Ορθονιών υπάρχει το ιστορικό Μοναστήρι της Σπηλαιώτισσας. Ιδρύθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα από τον Μοναχό Ιωαννίκιο Κατσιβά, ο οποίος σε βαθιά γεράματα κατέστησε νόμιμο και καθολικό επίτροπό του κι επιτηρητή τον Ιεράρχη και Ηγούμενο της Αναφωνήτριας Διονύσιο Σιγούρο, μετέπειτα Αγιο και Πολιούχο Ζακύνθου. Το Μοναστήρι κατείχε μεγάλη περιουσία, που του επέτρεψε να οργανωθεί ως κτιριακό συγκρότημα (1674). Σημαντική είναι η αρχαία εικόνα της Παναγίας της Σπηλαιώτισσας, η οποία - κατά παράδοση - ήταν εκεί κρυμμένη στα χρόνια της Εικονομαχίας".
Εμπρόσθια άποψη του Καθολικού
Το συντηρημένο τέμπλο του Ναού
